Neemt gokverslaving toe na regulering van de online gokmarkt?

Aanleiding van dit artikel

De afgelopen maanden is er in vele tv programma's, podcasts, nieuwsberichten en op websites voor verschillende doelgroepen bericht over het al dan niet groeien van het aantal gokverslaafden als gevolg van de legalisering van de online kansspelmarkt in Nederland. Er gaat meer geld in de markt om en het aantal spelers is gestegen, mede door de overvloed aan reclame, zo is de tendens vaak in de berichtgeving. De beoogde kanalisatiegraad (80%) zou al bereikt zijn en reclame voor kansspelen is daarom niet meer noodzakelijk.

Naar ons idee is er nog onvoldoende informatie om tot conclusies of veranderingen in het beleid te komen. Zo is er geen informatie over de omvang van de kansspelmarkt van voor oktober 2021 en ook het aantal gokverslaafden wordt pas sinds juli 2022 weer bijgehouden doordat er een probleem met de AVG-wetgeving was. Bovendien is er geen zicht op de daadwerkelijke omvang van de kansspelmarkt, niet voor legalisering en ook niet nu, omdat de illegale online casino's hun cijfers niet vrij (hoeven te) geven.

In plaats van speculeren en ongefundeerde meningen verkondigen, lijkt het ons verstandig om eens te kijken naar wetenschappelijk onderzoek en de harde cijfers uit andere, vergelijkbare landen. We gaan in dit artikel in op de situatie na regulering in het Verenigd Koninkrijk, België en Denemarken. 

Inhoudsopgave van dit artikel

• Inleiding
• Methodieken
• Welke data is er in Nederland al wel bekend?
  • Zorgen Tweede Kamer
  • Kansspelmarketing heeft wel degelijk invloed
  • Geen stijging aantal gokkers
• Markten in het buitenland
  • Denemarken als voorbeeld?
  • De Belgische kansspelmarkt
    • Gokken als middel tegen verveling?
    • Vlaams Expertisecentrum Alcohol en andere Drugs
    • Het aantal gokkers is gestegen
    • Verschillende onderzoeken
    • Hoe kijken de Belgen zelf naar online kansspelen?
  • De Britse markt
    • Opstapelende kritiek
    • Gambling-related harms evidence review
    • De resultaten van het onderzoek
    • Onenigheid binnen de UK kansspelsector
    • Gokken waar je wilt wanneer je wilt
    • Economische gevolgen
    • Ook in het Verenigd Koninkrijk hebben jongeren problemen
• Conclusie
• Bronnen

Inleiding

Gokverslaving is een probleem waar mensen voor het online gokken ook al mee worstelden. Helaas is gokverslaving niet alleen iets van deze tijd en het ziet er niet naar uit dat het een probleem wat weg lijkt te gaan/ Sterker nog; critici en experts denken dat het aantal verslaafde mensen alleen maar blijft toenemen. Daarbij wordt gokken op het moment makkelijker gemaakt dan ooit; in bijna elke grote stad is wel een landbased casino te vinden en een simpele zoekopdracht in google geeft je tientallen opties. Daarbij zie je het overal voorbij komen: televisie, sociale media, radio, bushokjes en het internet. Voor de mensen die moeite hebben om hun gokgedrag in de hand te houden is het de afgelopen tijd best moeilijk geweest (item eenvandaag nov '21). Dat het gokken zo gemakkelijk is geworden, komt mede door de legalisering van online kansspelen. Als je dit zou willen, kan je de gehele dag door in bed, tijdens het eten of zelfs op werk casinospellen spelen.

Er is vanaf het begin van de legalisering van online kansspelen enorm veel commentaar geweest. Veel mensen waren er zelfs op tegen dat online gokken gelegaliseerd zou worden, want moet je gokken wel willen faciliteren? Daarnaast kwam vaak de vraag naar boven of de vele reclames die op televisie, internet, sociale media, radio, etc. verschenen niet zouden bijdragen aan het ontwikkelen van een gokverslaving. Bij LoketKanspel, waar mensen zichzelf of anderen met gokproblemen kunnen aanmelden, merkt men dat de reclames voor online gokken een negatief effect hebben. Op bijvoorbeeld billboards en televisie prijsden veel bekende Nederlanders de online kansspelen aan. "Daar hebben de bellers last van", zegt een woordvoerder. Sinds juni 2022 is het gebruik van rolmodellen al verboden en strengere regels voor reclame komen vanaf 2023.

Dat Nederland niet het enige land is die kampt met het bovenstaande vraagstuk blijkt wel uit de landen om ons heen. Nederland is namelijk een van de laatste Europese landen geweest die online kansspelen heeft gelegaliseerd, maar landen als het Verenigd Koninkrijk en België draaien al heel wat jaren mee. Op het moment vliegen de ontwikkelingen betreffende het aanscherpen van regelgeving over online kansspelen in deze landen je om de oren. De problemen in deze landen zijn namelijk toch groter dan op voorhand gedacht werd.

In dit artikel wordt onderzocht of gokverslaving toeneemt wanneer een online kansspelmarkt virtueel haar deuren opent. Gezien het feit dat er nog niet veel data bekend is in Nederland en de markt relatief gezien nog kort open is, gaan we kijken naar landen die qua markt op die van Nederland lijken. In dit onderzoek maken we een uitstap naar het Verenigd Koninkrijk, Denemarken en België en onderzoeken we wat daar de effecten waren toen de online kansspelmarkt opende. Tot slot kijken we of we een voorspelling kunnen doen voor de Nederlandse markt.

Methodieken

In het kader van het onderzoek naar het verband tussen het ontwikkelen van een gokverslaving en het openen van de kansspelmarkt wordt gebruik gemaakt van een literatuuronderzoek. Het literatuuronderzoek ziet op het onderzoek van de literatuur, die vormen aanneemt als handboeken en wetenschappelijke artikelen. Er wordt voor dit artikel gebruik gemaakt van:

1. Handboeken;
2. Wetenschappelijke artikelen;
3. Onderzoeken

De hierboven genoemde bronnen dienen vervolgens te worden geanalyseerd, vergeleken en geïnterpreteerd. Het literatuuronderzoek is een geschikte onderzoeksstrategie, omdat de literatuur hiermee diepgaand wordt onderzocht. Wetenschappelijke bronnen hebben immers gezag, waardoor deze relevant zijn voor de onderbouwing van het onderzoek.

Naast het bepalen van welke bronnen relevant zijn voor de onderbouwing van het onderzoek, is het tevens van belang om te bepalen welke methodieken benodigd zijn om op een valide en systematische wijze de data geraadpleegd kan worden. In het onderzoek wordt daarom gebruik gemaakt van de methodiek inhoudsanalyse. De inhoudsanalyse ziet op het raadplegen van bestaand materiaal, zoals de wetenschappelijke artikelen en de handboeken.

Welke data is er in Nederland al wel bekend?

In september 2021 mocht de Nederlandse online kansspelmarkt haar deuren openen na jarenlang debatteren over legalisering ja of nee. Ondertussen zijn we al meer dan een jaar onderweg en zouden er voorzichtig al wat conclusies getrokken kunnen worden. Hoewel de Nederlandse markt relatief kort open is en er daardoor nog maar weinig data bekend is, zijn er wel al wat cijfers. Uit deze cijfers kan nog geen harde conclusie worden getrokken, maar het is wel al interessant om naar te kijken. Zoals in de inleiding benoemd is Nederland een van de laatste Europese landen geweest waar online kansspelen gelegaliseerd werd. Vanaf oktober 2021 is het voor spelers mogelijk om legaal een gokje te wagen.

Om de opening van de markt aan te kondigen werd er reclame gemaakt, veel reclame. Tot en met mei dit jaar gaven de vergunninghouders volgens onderzoeksbureau Nielsen zo’n €97 miljoen uit aan reclame voor online gokken, met BetCity (€19 miljoen), Kansino (€18 miljoen), TOTO (€15 miljoen) en Holland Casino (€14 miljoen) als de grootste uitgevers. De opening en alles daarna werd groots aangepakt. De hoeveelheid reclames die te zien en horen waren, brachten veel onrust met zich mee. Veel ex-verslaafden vinden het verschrikkelijk dat er zoveel reclames op onder andere televisie te zien zijn. Zij zijn bang dat jongeren en anderen gokken als een makkelijke manier van geld verdienen gaan zien wat vervolgens weer problemen kan veroorzaken.

Zorgen Tweede Kamer

Naast de zorgen uit de samenleving en de verschillende verslavingsklinieken is er in de Tweede Kamer ook veel te doen geweest om de legalisering van de online kansspelmarkt en de bijkomende gevolgen. Michiel van Nispen, Tweede Kamerlid namens de SP, heeft een motie ingediend om ongerichte reclame te verbieden. Dit houdt in dat reclame die niet specifiek is gericht op een persoon wordt verboden.

In lijn met de recent aangenomen motie over gokreclames in de Tweede Kamer, zijn ook Nederlanders en jongvolwassenen niet erg enthousiast over reclames over online gokken. Nederlanders en jongvolwassenen willen vooral dat reclames pas na 21.00 uitgezonden mogen worden en dat deze zo min mogelijk gericht worden aan jongeren en kwetsbare groepen. Meningen zijn vooral negatief maar meer verdeeld over het gebruik van rolmodellen in reclames, waarbij jongeren vaker vinden dat dit wel moet kunnen (25% vs. 15%).

Daarnaast kwam in een onderzoek uit 2015 al naar voren dat de vrees bestond dat kansspelmarketing, in tegenstelling tot de al eerder genoemde formele kanalisatiedoelstelling, nieuwe spelers zal aantrekken, bestaande spelers zal verleiden meer te gaan spelen of herstellende probleemspelers zal verleiden tot een terugval. De vrees voor een negatief effect van de legalisering van online kansspelen wordt gevoed door ervaringen in andere landen zoals in Spanje waar, na de legalisering van online kansspelen, online kansspelen na kansspelautomaten de belangrijkste vorm van kansspelen werden waarvoor problematisch spelers professionele hulp zochten. Vooral onder jongeren bleken online kansspelen relatief vaak tot problemen te leiden (Chóliz, 2015).

Kansspelmarketing heeft wel degelijk invloed

Iedere persoon kan worden blootgesteld aan kansspelmarketing, maar op sommige mensen heeft deze marketing een grotere invloed dan op anderen. Door kansspelmarketing worden we voortdurend herinnerd aan het bestaan van kansspelen en de mogelijkheden om te gokken. De hoge mate van beschikbaarheid kan invloed hebben op de mate waarin een persoon meedoet aan kansspelen, en dus problematisch speelgedrag kan ontwikkelen (Binde, 2007). Daarnaast is het spelen an sich een risicofactor voor het ontwikkelen van problematisch speelgedrag, omdat een persoon dan telkens blootgesteld wordt aan de verslavende elementen van het spel. Kansspelmarketing kan een persoon triggeren om te gaan gokken (Grant & Kim, 2001). Deze triggers zijn gelinkt aan het activeren van het beloningssysteem in de hersenen, een neurobiologische factor dus. Ook kan de kansspelmarketing een grotere invloed hebben op mensen met een impulsieve persoonlijkheid, gokverslaving wordt namelijk gezien als een impulscontrole stoornis (American Psychiatric Association, 2013). Ook sensatiezoekers kunnen gevoeliger zijn voor de kansspelmarketing, vooral als de boodschap van de marketing gericht is op de spanning en opwinding van het gokken en winnen.

Een andere factor die meespeelt in de ontwikkeling van problematisch speelgedrag is het winnen van een grote som geld aan het begin van de ‘gokcarrière’ (Delfabbro, Lahn, & Grabosky, 2005). De marketingboodschap van kansspelen speelt hier vaak op in door voor te stellen dat het gemakkelijk is om snel veel geld te verdienen en dat je daar heel gelukkig van wordt (Binde, 2007). Een andere factor waar de marketingboodschap op inspeelt, voornamelijk bij wedden op sportwedstrijden of paardenrennen, is het vertrouwen dat iemand heeft in zijn eigen vaardigheden om de juiste uitslag te voorspellen (Binde, 2007). Mensen die overdreven veel vertrouwen in eigen kunnen hebben zijn gevoeliger voor deze boodschap. Als laatste zijn mensen die gevoelig zijn voor irrationeel denken ook gevoeliger voor de marketingboodschap van marketing dat het allemaal gaat om de winst, zonder dat er aandacht wordt besteed aan de (zeer kleine) kans om te winnen (Binde, 2007).

Geen stijging aantal gokkers volgens onderzoek

In de Online Kansspel Barometer, een jaarlijks onderzoek van Ipsos naar de online kansspelmarkt, is geen toename te zien van het aantal online gokkende Nederlanders, maar er gaat volgens het onderzoek wel meer geld in de online kansspelen om. Dit zou op meer verslaving kunnen duiden. In de praktijk merken klinieken wel degelijk een toename. Onder meer bij het Trimbos-instituut spreekt men van een stijging, en zo ook bij Hervitas, een gokverslavingsinstelling in Zeist. Bij die laatste melden zich nu 50 procent meer verslaafden dan voor de invoering van de kansspelwet. "Je kunt op je klompen aanvoelen dat dat met elkaar te maken heeft", zegt directeur Fred Steutel. Als we wat verder ingaan op het onderzoek van Ipsos valt er te lezen dat er op verschillende punten wordt ingegaan. De hoofdvraag van het onderzoek luidde: “Wat zijn de huidige gedragingen en opinies betreffende online kansspelen in Nederland en zijn er trends zichtbaar ten opzichte van de vorige NOGA Kansspel Barometer?”

Om de hoofdvraag te beantwoorden is er in het onderzoek gekeken naar vier verschillende thema’s:

• Bekendheid en deelname
• Reclame
• Kanalisatie
• Voorkomen gokverslaving

Het onderzoek werd uitgevoerd onder een groep van 2.003 mensen van 18 jaar en ouder. Deze zijn onderverdeeld in spelers (219) en niet-spelers (1.732), afhankelijk van of zij wel of niet online gegokt hebben in de afgelopen twaalf maanden. De groep jongvolwassenen (in de Online Kansspel Barometer mensen in de leeftijdscategorie 18 tot 34 in tegenstelling tot de categorie 18-24 die de wet hanteert) bestond uit 828 mensen, verdeeld over spelers (161), niet-spelers (620), en een groep die langer dan een jaar geleden voor het laatst had gespeeld. 

Opmerking Top-Casino: Hierbij moet volgens ons worden aangetekend dat mensen die geneigd zijn mee te werken aan een onderzoek, vaker bij een legaal, dan illegaal casino zullen spelen. Er is daarmee mogelijk sprake van een selectie bias.

In de resultaten die uit het onderzoek kwamen is onder andere te zien dat ruim 78% van de online gokkers uitsluitend gokt bij legale aanbieders. Deze cijfers zijn gepresenteerd door de opdrachtgever van het onderzoek, brancheorganisatie Nederlandse Online Gambling Associatie (NOGA). 

Ook is in het onderzoek naar voren gekomen dat de meerderheid van de Nederlanders en jongvolwassenen verslaving als een groot risico ziet. Zij verwachten van de aanbieder dat zij zich inzetten om verslaving te voorkomen, leeftijdscontroles uitvoeren en goede informatie over de risico's verstrekken. Jongvolwassenen verwachten daarentegen minder van de aanbieder dan Nederlanders. Er is verdeeldheid in mening over de verantwoordelijkheid van het speelgedrag, waarbij jongvolwassenen vaker dan Nederlanders vinden dat spelers hier zelf verantwoordelijk voor zijn (31% vs. 27%).

Ondanks dat het aantal gokkers niet is gegroeid, gaat er wel meer geld in de online kansspelen rond. Of dat direct verband heeft met elkaar is onduidelijk, want cijfers omtrent gokverslaafden worden al lang niet meer bijgehouden. Daarbij duurt het erg lang tot een gokverslaving zich heeft ontwikkeld in tegenstelling tot bijvoorbeeld een verslaving aan alcohol. "Het effect kunnen we nu helaas nog niet goed zien, omdat het over het algemeen zo'n tien jaar duurt voordat een verslaafde aan de bel trekt of aangemeld wordt. Gokverslaafden zijn een meester in het leiden van een dubbelleven en ze kunnen liegen alsof het gedrukt staat. Het is dus moeilijk om er achter te komen of iemand uit je omgeving verslaafd is", zegt Steutel.

Opmerking Top-Casino: Het is discutabel om te melden dat er meer geld omgaat in de online kansspelen omdat er geen concrete cijfers beschikbaar zijn van vóór de regulering. Cijfers voor oktober 2021 zijn gebaseerd op schattingen. Daarom kan er hooguit worden gezegd dat er meer geld omgaat in de online kansspelen dan verwacht.

Marco Smit, ex-gokverslaafde, zegt dat er een toename is in het aantal mensen dat online gokt. "Maar gokken wordt pas een probleem als je niet meer aan geld kan komen of als je geld op is." Daarom is het volgens Smit een probleem dat lang duurt voordat je er iets aan gaat doen. "Als je alcohol drinkt heb je daar misschien morgen al last van, bij gokken duurt dat langer."

Helaas worden officiële cijfers over gokverslaafden al een hele tijd niet bijgehouden. Op de vraag of deze er toch zijn heeft instituut Trimbos de onderstaande reactie gegeven:

“Helaas zijn er op dit moment in Nederland geen concrete cijfers over het aantal gokverslaafden. Het systeem dat dat bij zou moeten houden, LADIS, ligt al een aantal jaar stil in verband met de AVG wetgeving. Als het goed is start deze binnenkort weer op, maar tot dan hebben we helaas geen cijfers over het aantal gokverslaafden.”

Markten in het buitenland

Wegens de korte periode dat de markt in Nederland geopend is, en het ontbreken van concrete cijfers, kunnen we nog niet bepalen wat de effecten van de online kansspelmarkt in Nederland zijn. Wat we wel kunnen doen is naar andere landen kijken. Zoals geschreven is Nederland een van de laatste Europese landen geweest die online kansspelen heeft gelegaliseerd wat betekent dat veel landen Nederland al zijn voorgegaan. Om een inschatting te kunnen maken van de effecten die online kansspelen gaat hebben op het aantal gokverslaafde gaan we kijken naar landen die lijken op de Nederlandse kansspelmarkt. Door deze vergelijking te maken en deze markten te onderzoeken kunnen we een voorspelling doen over het verloop.

Denemarken als voorbeeld?

De Kansspelautoriteit heeft haar beleid op verschillende andere kansspelmarkten gebaseerd. Denemarken, Zweden en Frankrijk zijn gebruikt als referentielanden. Je kunt je misschien afvragen waarom juist deze landen zijn gebruikt als referentielanden, maar dat heeft een simpele reden. Ten tijde van het rapport wat de Kansspelautoriteit heeft opgesteld hadden Denemarken, Zweden en Frankrijk recentelijk een nieuwe wet ingevoerd die in verschillende opzichten gelijkenissen vertoont met de wet Kansspelen op afstand die in Nederland van kracht is.

Het institutionele kader in Denemarken tussen 2003 en 2012 was vergelijkbaar met de Nederlandse situatie: een staatsmonopolist voor online sportweddenschappen terwijl er geen legaal aanbod bestond voor online casinospelen of poker. Met het opengaan van de markt per 1 januari 2012 is (in figuur 1) een aanzienlijke toename waar te nemen van legale online kansspelen: het bruto spelresultaat van vergunninghouders steeg van 28,1 miljoen euro in 2011 naar 198 miljoen euro in 2012. De omvang van legale online kansspelen stijgt vervolgens geleidelijk tot 587 miljoen euro in 2019.

De omvang van het illegale aanbod daalt eenmalig tussen 2011 en 2012 van 167 naar 119 miljoen euro. Vervolgens blijft er nog een vrij constant aanbod van circa 60 miljoen euro over in het illegale circuit. De omvang van de illegale Deense online markt stijgt naar verwachting in 2021 weer als gevolg van de verhoging van de kansspelbelasting.

In het eerste jaar na de opening van de kansspelmarkt is het aantal gokkers toegenomen, dit is wel te zien aan het geld wat er rond ging. Daarbij zie je dat het illegale aanbod sterk verminderd. Hoewel niet iedereen voor legalisering is, laat het wel goed zien dat het in ieder geval spelers wegtrekt van het illegale aanbod.

Een ander punt waarom het interessant is om naar de Deense markt te kijken is, omdat de Deense en Nederlandse gokker op elkaar lijken. Wanneer we namelijk naar het profiel van de Deense gokker kijken, is het opmerkelijk dat deze enorm veel op de Nederlandse speler lijkt. Bijna de helft van alle online spelers (47%) is jonger dan 36 jaar. Ook zien we dat het grootste deel tussen de 26 en 35 jaar oud is. Ook in Nederland is dit de groep die meest actief is.

Daarnaast zien we dat bijna 80% van de Deense spelers mannelijk is, wat ook vrijwel overeenkomt met de cijfers van het Nederlandse rapport. Dit blijkt uit de Online Kansspel Barometer, gepubliceerd door NOGA. Hierin is te lezen dat hoger opgeleide jonge mannen de grootste vertegenwoordigers zijn onder de Nederlandse gokkers.

Eind 2020 waren 26.115 spelers in Denemarken ingeschreven voor zelfuitsluiting bij casino’s. Dat aantal is in 2021 gestegen tot 30.451 spelers, zo meldt Spillemyndigheden. Meer dan driekwart van de personen op de lijst zijn mannen. Een groot deel daarvan is ook nog eens jong, getuige de 26% voor de leeftijdsgroep 20 tot 29 en 22% voor de leeftijdsgroep 30 tot 39 jaar. Daarnaast was 4% van de mannen die zich inschreef voor ROFUS onder de twintig jaar. We moeten er wel bij vermelden dat sinds de opening van de markt er een jaarlijkse groei zit in de aanmeldingen. Dit kan trouwens als positief worden gezien, omdat het uitsluitingssysteem meer bekendheid lijkt te krijgen.

In Denemarken is er wel degelijk een toename in deelname aan online kansspelen te zien na de opening van de markt. Ook het aantal probleemgokkers is gestegen (De Bruin & Labree, 2014).

De Belgische kansspelmarkt

Een ander land waar het interessant is om naar te kijken is ons buurland België. Ook daar is het lang verboden geweest om online te gokken, maar hebben ze een stuk eerder dan Nederland besloten over te stappen op legalisering. De markt in België is nu iets meer dan tien jaar geopend. Je zou zeggen dat er veel data beschikbaar zou moeten zijn over de gevolgen van het openen van de kansspelmarkt. Helaas is dat niet helemaal het geval.

In België is de Kansspelcommissie, hierna KSC te noemen, de overheidsorganisatie die de kansspelmarkt overziet. De belangrijkste taak van de commissie is ervoor te zorgen dat spelers bij het legale aanbod spelen en om de spelers te beschermen. De KSC lijkt qua vormgeving erg op de Kansspelautoriteit. In Nederland heeft de Kansspelautoriteit geregeld onderzoeken laten uitvoeren over verschillende vraagstukken waaronder verslaving. Gelet op de functie en de gelijkenissen die de KSC heeft, zou het logisch zijn als zij ook onderzoeken uitvoeren of laten uitvoeren over bijvoorbeeld verslaving of de effecten van online gokken. Het is dan ook opvallend te noemen dat dit niet gebeurt. Gelukkig hebben anderen partijen wel onderzoeken uitgevoerd naar online kansspelen en gokverslaving binnen België.

Gokken als middel tegen verveling?

Er is weinig bekend welke invloed online kansspelen precies hebben. In een onderzoek ‘Gambling and Gaming in Belgium: Opportunities and Risks associated with Online Digital Gambling’ ging UGent op zoek naar de impact van online kansspelen op de Belgische bevolking. Waar veel mensen het over eens zijn, is dat gokken makkelijker dan ooit is geworden door het online tijdperk. Een van de geïnterviewden, Mike, zegt daar het volgende over: “Online gambling is easier. I’m bored for a second, do not know what to do: switch to my smartphone. Previously, if you wanted to play, you needed to get into your car, drive to the casino, etcetera. I think that’s a type of poisoning. If you can play any moment of the day and via any channel.” De tabel hieronder laat bijvoorbeeld zien dat een telefoon vaak gebruikt wordt voor online kansspelen, zeker bij sports betting.

De geïnterviewde spelers laten zich genuanceerd uit over online kansspelen. Het gemak, de beschikbaarheid en het comfort worden gewaardeerd: men hoeft het huis niet meer uit en men kan spelen wanneer men wil op een zeer gemakkelijke manier en vooral in een anonieme sfeer. Maar er rijst bij de bevraagden een bezorgdheid over deze laagdrempeligheid en anonimiteit, het gebrek aan sociale controle, het verslavingsrisico en de eerlijkheid van een spel en de veilige uitbetaling.

Dat gokken veel schade kan aanbrengen is inmiddels wel duidelijk, ook in België is dit een probleem. Tijdens de coronapandemie bijvoorbeeld, is het aantal gokkers volgens de Minister van Justitie fors gestegen. Onder jongeren zou het gaan om een stijging van 43 procent. Minister Van Quickenborne: "Achter die cijfers gaat heel wat leed schuil." Op basis van internationaal onderzoek stelt hij dat zo'n 40 procent van de winst van gokbedrijven afkomstig is van mensen met een gokverslaving. Dit is enorm veel.

Vlaams Expertisecentrum Alcohol en andere Drugs

Het Vlaams Expertisecentrum Alcohol en andere Drugs, hierna VAD te noemen, richt zich buiten alcohol en andere drugs ook op zaken als psychoactieve medicatie, gokken en gamen. Het is de partnerorganisatie van de Vlaamse overheid. Bij het VAD is over de afgelopen jaren meermaals onderzoek gedaan naar gokverslaving onder de Belgen.

In gesprek met Pointer, van de KRO NCRV, hebben drie verslavingsexperts verteld wat het legaliseren van kansspelen met de Belgen heeft gedaan. Zij vertellen dat het voor meer verslaafden heeft gezorgd. Kathleen Peleman, directeur bij het VAD, maakt zich zorgen over hoe snel gokken normaal is geworden in de Belgische samenleving. ''Het is zo gewoon geworden om bij een wedstrijd even je gsm erbij te pakken en snel een 'wedje te doen'. Dat soort zaken zijn heel moeilijk terug te draaien.''

In Nederland is er 10 jaar over gedaan om te beslissen of online gokken legaal moest worden. De regering heeft uiteindelijk besloten dat gokkers beter beschermd moesten worden, wat doorslaggevend is geweest om online gokken toch te legaliseren. In België hadden ze dezelfde gedachte laat onderzoeker van de VAD Jolien Moernaut weten. ''Hier zeggen ze ook: we gaan kanaliseren naar het gereguleerd aanbod, waar men dan veiliger kan spelen''.

Dat ze in België er zich bewust van zijn dat gokken verslavend is blijkt wel uit de laatste ontwikkelingen. Eind 2022 moeten zo goed als alle gokreclames in België verdwenen zijn. Gokreclames mogen dan in België niet meer op de buis komen. En niet alleen de reclames op tv gaan verdwijnen. Ook reclame-uitingen via sociale media, radio, krant of tijdschriften, en billboards op straat worden aan banden gelegd. In België hebben meer dan 100.000 mensen te maken met een gokstoornis, aldus cijfers van het Algemene Cel Drugsbeleid. Experts pleiten daarom al langere tijd voor een verbod op gokreclames in België.

Gokken is voor minister Van Quickenborne het nieuwe roken geworden. Tabaksreclame is ook overal verboden, dus gokreclames in België zullen spoedig volgen. Gokreclames normaliseren het gokken, aldus de minister in het programma De Ochtend op het Belgische Radio 1.

Het aantal gokkers is gestegen

De vraag die natuurlijk veel opkomt is of het aantal gokkers is gestegen sinds de opening van de markt. Hoewel de eerste onderzoeken in Nederland laten zien dat dit niet het geval is, is dit in België wel degelijk het geval geweest. Kathleen Peleman zegt: ''Als je de verslagen leest van de kansspelcommissie dan zie je dat de online omzet enorm is gegroeid''. De stijgende omzet, is een duidelijke indicatie dat er ook meer spelers zijn die risicovol spelen of verslaafd zijn volgens haar.

Het zorgwekkende is volgens onderzoeker Ciska Wybo, dat het ook veel jongeren zijn die gaan gokken. Wybo: ''We hebben recent een rapport gepubliceerd waarin een enquête is afgenomen onder studenten. Het percentage dat in het jaar 2017 heeft gegokt was 9,8 procent, in 2021 is dit gestegen naar 22,4 procent. Dat is een verdubbeling''. Studenten die regelmatig gokken, ongeveer 1 keer per week, doen dat vooral op sportwedstrijden. Zoals hierboven geschreven hebben meer dan 100.000 Belgen last van een gokprobleem. Daarnaast is er volgens de minister onder de jongeren tijdens de coronapandemie een stijging van 43 procent geweest.

Verschillende onderzoeken

De VAD onderzoekt door middel van enquête over een groep van meer dan 80 scholen wat het effect is van kansspelen. Door corona is het onderzoek voor 2020 tot 2021 niet gedaan. In 2022 wordt pas gebruik gemaakt van een online enquête. Het onderzoek ‘Leerlingenbevraging 2000-2019, Evoluties en inzichten’ geeft een overzicht van alle onderzoeken vanaf het jaar 2000 tot en met 2022.

Uit onderzoek is gebleken dat 1,6% van de Belgische bevolking van 16 jaar of ouder risicovol gokgedrag te vertoont en 0,4% vertoonde waarschijnlijk pathologisch gokgedrag. Ook is uit onderzoek gebleken dat de 5,2% van de Belgische bevolking van 18 jaar en ouder die in 2016 gokte, risicovol (4,3%) of problematisch (0,9%) gokken. Deze percentages komen neer op 467.081 personen (386.240 personen die risicovol gokken en 80.841 personen die problematisch gokken). In 2018 liep in Vlaanderen 0,9% van de bevolking een risico op een gokverslaving, waarvan 0,3% een hoog risico. Dat kwam neer op 54.865 personen.

In 2020 vroegen 4.549 personen bij de Kansspelcommissie een vrijwillig toegangsverbod aan voor casino's en speelautomatenhallen. In Nederland kan je zo een verbod aanvragen bij het Centraal Register Uitsluiting Kansspelen (CRUKS). In totaal waren op 31 december 2020 37.741 vrijwillige uitsluitingen actief bij de Kansspelcommissie. 706 uitsluitingen waren op verzoek van een derde (partner, ouder of kinderen van de persoon die gokt). Slechts 14% van de personen die problematisch gokt, zoekt hulp. Tevens blijkt uit de cijfers van de hulpverlening dat gokproblemen maar een beperkt deel uitmaken van de hulpvragen.

Hoe kijken de Belgen zelf naar online kansspelen?

Fysiek gokken kan al tientallen jaren en in verhouding hoor je minder mensen over de risico’s praten van fysiek gokken dan bij online gokken. Komt dat misschien omdat mensen het idee hebben dat online gokken gevaarlijker is dan fysiek gokken? Die mening kan wel kloppen. Er is onderzoek gedaan bij welke spellen mensen eerder geneigd zijn om opnieuw te gaan gokken wanneer zij daarvoor geld zijn verloren. Dit betekent overigens niet dat deze spellen per definitie problemen met zich meebrengen, maar het geeft wel een goed beeld welke spellen problemen geven bij spelers.

Daarnaast is er onderzocht wat beweegredenen zijn van spelers om online te gokken. Hieronder zie je een overzicht van de redenen van Belgische spelers.

De redenen die mensen noemen om online te gokken zijn ook de redenen waarom mensen problemen (kunnen) krijgen. Je huis niet uitgaan, 24/7 beschikbaarheid en toegankelijkheid klinkt als een mix die voor problemen gaat zorgen. Het gevoel met de realiteit kan je door niet je huis uit te gaan en 24/7 te gokken helemaal verliezen. De sociale controle ben je kwijt. Onderstaand zie je een tabel waar 61,7% aangeeft niet online te gokken, omdat het te makkelijk is om geld uit te geven en omdat het meer verslavend is. De voornaamste redenen om het niet te doen zijn ook de redenen waardoor mensen in problemen komen.

Het is in ieder geval duidelijk dat de meningen over online gokken in België verdeeld zijn. De critici zijn erg vocaal over hun standpunten en vinden dat het allemaal strenger mag. Op het moment zijn ze hard bezig om de regelgeving aan te scherpen om ervoor te zorgen dat de problemen die zijn ontstaan door gokken beperkt blijven. Het is voor hen vooral van belang dat de kwetsbare groepen zoals jongvolwassen mannen beschermd worden. De cijfers liegen er niet om, ingrijpen klinkt in ieder geval niet als een slecht idee.

De Britse markt

Het is in het Verenigd Koninkrijk, hierna VK, al voor lange tijd mogelijk om online een gokje te wagen. Het VK heeft sinds 2005 een wet die de spelers beschermd, alhoewel het daarvoor ook al mogelijk was om online spellen te spelen. De markt in Engeland is enorm, er zijn veel aanbieders en daarbij komen ook veel keuzes. Gezien het feit dat de markt in het VK al geruime tijd draait is er genoeg data om te analyseren. De markt is ondertussen al bijna 20 jaar geopend waardoor we goed kunnen zien hoeveel impact het online gokken werkelijk heeft gehad of kan hebben.

Opstapelende kritiek

De kansspelmarkt van de VK bestaat al een geruime tijd waardoor heeft het VK jarenlange ervaringen met kansspelen en daarbij komend kansspelverslaving. Het VK heeft een van de grootste kansspelmarkten ter wereld, met een winst van £14,2 miljard in het jaar 2020, maar niet iedereen is zo blij met deze cijfers. Binnen het VK zijn er steeds meer oproepen vanuit de volksgezondheidsgemeenschap, mensen met ervaring en parlementariërs dat een benadering op bevolkingsniveau nodig is om kansspelverslaving aan te pakken. Volgens hen is het namelijk een probleem.

In het VK komt er dus steeds meer kritiek op online kansspelen. De laatste tijd zijn er meerdere onderzoeken uitgevoerd naar de effecten van online kansspelen en de uiteindelijke gevolgen daarvan. In een onderzoek in opdracht van GambleAware schat YouGov dat tot 2,7% van de volwassenen in Groot-Brittannië, omgerekend bijna 1,4 miljoen mensen, probleemgokkers zijn. Maar de bevindingen wijzen er nog steeds op dat het aantal probleemgokkers aanzienlijk hoger kan liggen dan de huidige schattingen. YouGov ondervroeg 16 000 mensen voor het onderzoek. Uit het rapport bleek ook dat 7% van de volwassenen, omgerekend 3,6 miljoen mensen, aangaf negatieve gevolgen te hebben ondervonden van het gokprobleem van iemand anders.

Over het geheel genomen suggereert het onderzoek dat bijna 5 miljoen Britten schade hebben ondervonden door gokken, zelfs als rekening wordt gehouden met de overlapping tussen probleemgokkers en degenen die zij treffen.

Nederland is niet het enige land waar veel negativiteit rondom reclame bestaat. Ook in het VK is het een hot topic. Ze zijn daar op het moment bezig om sponsordeals bij sportclubs te verbieden. Te veel kwetsbare komen in aanraking met online kansspelen door deze vorm van reclame. James Grimes van de campagne groep, The Big Step, vertelde BBC Sport:

"Dit is een goede zaak, maar om gokken van shirts te verwijderen en tegelijkertijd reclame op het veld, competitiesponsoring en clubpartnerschappen toe te staan, zou enorm incoherent zijn. Elke jonge fan moet naar zijn club kunnen kijken - in het stadion en op TV - zonder gebombardeerd te worden met reclame voor gokken, waarvan we weten dat het miljoenen mensen schaadt en elk jaar honderden levens eist.
Als de regering erkent dat gokken schadelijk kan zijn, zoals deze stap suggereert, dan moet ze een einde maken aan alle gokreclame en -sponsoring in het voetbal op alle niveaus, niet alleen op shirts."

Welke vorm het verbod gaat aannemen is nog niet duidelijk. Op het moment wordt daar nog volop over gediscussieerd in het parlement. Clubs uit de premier league zijn er uiteraard fel op tegen, omdat zij miljoenen mis zullen lopen. Maar het lijkt erop dat de clubs pech gaan hebben, want ook de overheid erkend steeds meer dat er problemen zijn.

Gambling-related harms evidence review

In het VK was behoefte aan volledig inzicht in de mate waarin gokken een probleem voor de volksgezondheid is, voor wie het een probleem is en de omvang van de mogelijke schade. De Gambling Commission heeft om deze reden een groot onderzoek gestart. Het ‘Gambling-related harms evidence review’ werd in september 2021 gepubliceerd.

Het onderzoek wat voor de Gambling Commission is uitgevoerd is getoetst aan de hand van een aantal vragen. Vervolgens zijn de gegeven antwoorden geanalyseerd waaruit een conclusie is getrokken. Het onderzoek is aan de hand van de onderstaande vragen uitgevoerd:

1. Wat is de prevalentie van kansspelen en gokgerelateerde schade in Engeland volgens socio-demografische kenmerken, geografische spreiding en jaar?
2. Wat zijn de determinanten (risicofactoren) van kansspelen en schadelijk kansspelen?
3. Wat zijn de schade voor individuen, families, gemeenschappen en bredere maatschappelijke schade die verband houdt met schadelijk gokken?
4. Wat is de sociale en economische last van gokgerelateerde schade?
5. Wat zijn de standpunten van belanghebbenden over gokgerelateerde schade in Engeland?
6. In welke mate heeft het coronavirus (COVID-19) de deelname en het gedrag aan kansspelen beïnvloed?

De resultaten van het onderzoek

Het onderzoek heeft verschillende resultaten opgeleverd waaronder het percentage van spelers die probleemgokkers zijn. In 2018 schatte de Health and Safety Executive, hierna HSE te noemen, dat 0,5% van de bevolking probleemgokkers waren. Dit is een reducering van 0,9% ten opzichte van 2015. Dit toont volgens de Gambling Commission aan dat het aantal probleemgokkers in de loop van 3 jaar met 0.4% gedaald is.

In 2018 hebben 24,5 miljoen mensen in Engeland gegokt (54% van de volwassen bevolking, of 40% als je de Nationale Loterij niet meerekent). De Nationale Loterij is de meest voorkomende vorm van gokken in alle leeftijdsgroepen, behalve onder jongere mensen waar krasloten vaker voorkomen. Voetbalpools en elektronische speelautomaten komen vaker voor bij mensen onder de 35 jaar dan bij oudere leeftijdsgroepen. Mannen gokken vaker dan vrouwen, en dit verschil is het duidelijkst voor online gokken, waar 15% van de mannen meedoet, vergeleken met 4% van de vrouwen.

Uit het onderzoek bleek dat de algehele kansspelprevalentie schommelde tussen 2012 en 2018. Deelname aan de Nationale Loterij daalde met 10%, deelname aan andere gokactiviteiten bleef op 40% ondanks een stijging tot 45% in 2015 en online gokken (exclusief de Nationale Loterij) Loterij) is gestegen van 6% in 2012 naar 9% in 2018.

Onenigheid binnen de UK kansspelsector

Niet elke partij is het met de Gambling Commission en haar uitkomsten eens. Verschillende partijen zijn van mening dat de daadwerkelijke cijfers van probleemgokkers hoger liggen dan de Gambling Commission aangeeft. YouGov heeft in opdracht van GambleAware een onderzoek gedaan ‘Annual GB Treatment and Support Survey 2021’ waarin een groep van ongeveer 19.000 bereikt werd.

Het onderzoek stelt: “In totaal meldde meer dan de helft (56%) van de ondervraagde volwassenen deel te nemen aan gokactiviteiten in de laatste 12 maanden, een daling sinds oktober 2019 (61%). Dit weerspiegelt waarschijnlijk de impact van de pandemie van het Coronavirus (COVID-19) en de daaruit voortvloeiende afsluitingen van veel activiteiten, inclusief sport en persoonlijk gokken. Het aandeel dat deelneemt aan gokken in de afgelopen 4 weken is ook gedaald van 49% in oktober 2020 naar 44% in november 2020”.

Verder stelt het onderzoek van YouGov dat het percentage van spelers die problematisch gokken, veel hoger ligt dan de Gambling Commission stelt. Vergeleken met het onderzoek van de Gambling Commission stelt het onderzoek van YouGov dat het aantal probleemgokker 4x hoger ligt dan het onderzoek van de Gambling Commission aangeeft. Dit verschil heeft de HSE erkent en vervolgens aangegeven dat het waarschijnlijk is dat de HSE de ware cijfers heeft onderschat.

“It is important to note that a recent YouGov study found a significantly different prevalence of 13% of the population experiencing some level of gambling harm compared to 4% from a combined version of the HSE1. An assessment of both sources
concluded that HSE likely underestimated the true prevalence in the population”.

Het is opvallend te noemen dat de HSE zelf bevestigd dat ze ernaast zaten, het onderzoek waar de Gambling Commission onder andere haar beleid op baseert klopt dus niet.

Gokken waar je wilt wanneer je wilt

In het jaar 2005 waren de mobiele telefoons nog niet zo een ding als nu. De impact van online kansspelen was toen zeker al aanwezig, maar we kunnen wel stellen dat dit de laatste jaren alleen maar is gegroeid. Mede door de vernieuwing van elektronische apparaten is kansspelverslaving ook gegroeid. In de onderstaande tabel zie je bijvoorbeeld dat de meeste mensen alsnog thuis gokken, maar 10% gokt terwijl ze aan het reizen zijn en zelfs 11% gokt terwijl ze aan het werk zijn. Voor het online tijdperk was dit niet echt mogelijk en was gokverslaving in zijn algemeenheid minder aanwezig. 

Economische gevolgen

Ondanks dat er vooral negatief wordt gesproken over online casino’s en online kansspelen brengt het ook positieve kanten met zich mee. Een groot voordeel van gelegaliseerde en gereguleerde online casino's is de economische groei die wordt geboden via grotere belastbare inkomsten. Dit is natuurlijk ook andere landen opgevallen. In het VK werd in 2019 naar schatting 2,9 miljard pond verdiend met online en fysieke casino’s omgerekend is dit bijna 3,5 miljard euro. Naarmate online casino's blijven groeien en zich verder ontwikkelen, zullen deze inkomsten alleen maar toenemen. Daarbij zorgen zowel fysieke als online casino’s voor banen. Wegens de strenge eisen die de wet stelt moeten er verplicht een x aantal mensen bij de klantenservice zitten, als verslavingsdeskundigen, etc.

Een ander groot voordeel van het legaliseren van online gokken is meer veiligheid en beveiliging. Wanneer gokbedrijven in bezit zijn van een licentie, is er veel meer bescherming voor spelers. Legale online gokbedrijven kunnen hulp en assistentie bieden als er problemen zijn met gokken of het opnemen van winsten. Dit zorgt voor een veel meer gereguleerde en goed beheerde aanpak. Veel aanbieders van online kansspelen gebruiken encryptietechnologie om ervoor te zorgen dat persoonlijke informatie veilig wordt bewaard. Spelers wordt aangeraden om ervoor te zorgen dat de online casino site waarmee ze spelen is gelicentieerd en legaal is binnen hun land.

Ook in het Verenigd Koninkrijk hebben jongeren problemen

Een probleem wat in bijna alle landen terugkomt sinds de opening van de markt, zijn jongvolwassenen die in de problemen raken door online kansspelen. Volgens gegevens van de Gambling Commission werd 1,7% van de tieners tussen 11 en 16 jaar als probleemgokker geclassificeerd, terwijl 2,7% een risicogroep vormde. De leeftijd waar problemen al ontstaan ligt ontzettend laag. Deze kinderen moeten nog 18 worden wat betekent dat ze op het moment nog geen toegang hebben tot de online casino’s. Verslavingsdeskundigen houden hun hart vast voor wanneer deze generatie wel 18 wordt. Vanaf dat moment hebben zij namelijk vrij spel.

Ook in het VK hebben ze net zoals in Nederland zoiets als het CRUKS. In het VK staat dit bekend als GAMSTOP. Het Britse zelfuitsluitingssysteem, GAMSTOP, heeft dit jaar een grote toename van registraties gesignaleerd. Volgens de instantie is het aantal nieuwe gebruikers ten opzichte van 2021 met 9% gestegen. Bovendien heeft het nu de mijlpaal van 300.000 geregistreerde klanten in het Verenigd Koninkrijk overschreden.

Gemiddeld kwamen er dus meer dan 7.000 registraties per maand binnen bij GAMSTOP. In het tweede kwartaal van 2022 waren er meer registraties dan in het laatste kwartaal van 2021. Dit is opvallend te noemen omdat het aantal registraties bij GAMSTOP normaliter tijdens de wintermaanden hoger ligt.

Fiona Palmer, de CEO van GAMSTOP, erkent dat gokgerelateerde schade een ernstig probleem is. Toch denkt ze dat het aantal nieuwe registraties ook duidt op een grotere bekendheid van het zelfuitsluitingssysteem in het VK wat een goed teken zou zijn.

Hoewel de gereguleerde online kansspelmarkt zorgt voor betere bescherming van de spelers en een groeiende economie zorgt het wederom ook voor problemen. Het daadwerkelijke percentage gokverslaafden is niet bekend, omdat elk onderzoek een andere uitkomst heeft. Maar duidelijk wordt in ieder geval dat dit rond de 13% ligt. Net zoals in België en Denemarken schieten het aantal spelers na legalisering omhoog en zijn het vooral de mannen die gaan gokken en in problemen raken.

Conclusie

Concrete cijfers in Nederland zijn er nog niet wegens het gebrek aan data voor regulering en de korte opening van de markt. Het is nog te vroeg om conclusies te trekken of de opening van de online kansspelmarkt ervoor gaat zorgen dat het aantal gokverslaafden gaat stijgen. Hoewel de eerste onderzoeken al zijn uitgevoerd is het lastig om hier nu al harde conclusies uit te trekken. Met de aanscherping van de wet- en regelgeving omtrent reclame voor online kansspelen wordt er in ieder geval wel alles aan gedaan om de kwetsbare groepen van met name jongvolwassenen en ex-gokverslaafden te beschermen. Ze worden minder geconfronteerd met online kansspelen en zijn hierdoor hopelijk minder snel geneigd om te spelen. De verslavingsklinieken trekken in ieder geval al aan de bel, zij merken nu al de gevolgen van online kansspelen door de stijging in hulpverzoeken.

Wanneer we voorbij onze grenzen kijken voor de online kansspelmarkt, dan is een stijging in gokverslaafden niet uit te sluiten. In België, het Verenigd Koninkrijk en Denemarken zijn het aantal verslaafden toegenomen. Ondanks dat online kansspelen ook voor positieve effecten kan zorgen, zoals een groeiende economie en betere bescherming van spelers, brengt het neveneffecten mee. Jongvolwassen mannen komen vroeg met gokken in aanraking en kunnen in de problemen raken, zoals het geval bleek in België en het Verenigd Koninkrijk. 

In vergelijkbare branches met verslavingsgevoelige producten zoals alcohol is te zien dat reclame invloed had op het toenemende alcoholgebruik van jongvolwassenen en vergelijkbare patronen werden gezien bij de toename van het gebruik van e-sigaretten na het promoten ervan. Dit effect lijkt online gokken ook te hebben. In alle landen zijn het aantal gokkers en verslaafden toegenomen na opening van de markt.

Dat de Nederlandse politiek de situatie scherp in de gaten houdt is daarom goed te begrijpen.

De cijfers liegen er niet om in de onderzochte landen. Gokverslaving is een probleem en dat zal het ook altijd blijven. De vraag is alleen hoe hier mee om te gaan. Het is dan ook interessant om te zien hoe Nederland of de Nederlandse aanpakt werkt, maar ondersteunende cijfers hiervoor ontbreken vooralsnog. In Nederland is er op dit moment een hoge nood aan nieuwe onderzoeken die inzicht geven in de effecten van het openen van een online kansspelmarkt in relatie tot een gokverslaving.

Bronnen:

G. Meerkerk, A. Hammink en D. van de Mheen
G. Meerkerk, A. Hammink en D. van de Mheen, ‘De relatie tussen kansspelmarketing en gokken, een literatuuronderzoek’ (IVO Instituut voor Onderzoek naar Leefwijzen en Verslaving, 2015), p 3.

Gambling Commission
Gambling Commission, Taking a more in-depth look at online gambling, z.d. https://www.gamblingcommission...

Van Rooij, A. J., Vanden Abeele, M. M. P., & Van Looy, J
Van Rooij, A. J., Vanden Abeele, M. M. P., & Van Looy, J. (2017). Gambling and Gaming in Belgium: Opportunities and Risks associated with Online Digital Gambling

Sammy Shawky en Charlotte Jansen
Sammy Shawky en Charlotte Jansen, Ex-gokverslaafden ergeren zich aan onbeperkte reclame voor online gokken: 'Politiek heeft steken laten vallen', 17 november 2021, https://eenvandaag.avrotros.nl...

EenVandaag
EenVandaag, Ex-gokverslaafden niet blij met hoeveelheid reclames voor online gokken, 17 november 2021, https://www.nporadio1.nl/nieuw...

De Bruin, D. E., & Labree, M. J.
De Bruin, D. E., & Labree, M. J. (2014). Kansspelen op afstand. Legalisering van online kansspelen in Europa: ontwikkelingen in kansspeldeelname en –verslaving. Utrecht: CVO - Research & Consultancy.

Alistair Magowan
Alistair Magowan, Gambling sponsor shirt ban included in draft government white paper, 20 mei 2022, https://www.bbc.com/sport/foot....

NOS
NOS Nieuws, België wil verbod op gokreclames: ‘Gokken is het nieuwe roken’, 9 mei 2022, https://nos.nl/artikel/2428120...
Pointer
Pointer, Online gokken nu ook bij ons legaal, in België zorgde dit voor meer verslaafden, 16 april 2022, https://pointer.kro-ncrv.nl/on...

Connection SGGZ
Connection SGGZ verslavingszorg, Legalisering van online gokken en de gevolgen, z.d. https://www.connection-sggz.nl...